مایکوتوکسین‌ها در تغذیه طیور
تهيه و تدوين: امير بهادر خطيبي

مایکوتوکسین ها مواد سمی هستند که در گونه هایی خاص از قارچ ، در طول متابولیسم اجزائ ماده غذایی ترشح شده و باعث بروز عوارضی در دام ها و طیور می گردند . خوشبختانه از 10000 گونه قارچی تنها حدود 50 گونه تولید مایکوتوکسین می نمایند .. امروزه ۳۰۰ تا ۴۰۰ مایکوتوکسین شناخته شده است. خوشبختانه از 10000 گونه قارچی تنها حدود 50 گونه تولید مایکوتوکسین می نمایند . مایکو توکسین ها ی قارچی مسئول ضررهای مالی زیادی هستند که خسارت آن طیف وسیعی از محصولات کشاورزی را در بر می گیرد و احتمال گسترش آن در میان زنجیره غذایی بشر نیز وجود دارد ، زیرا سم آفلاتوکسین می تواند از طریق شیر دام ها با نوع آفلاتوکسین M1 که در واقع همان B1 است به مصرف کنندگان منتقل گردد و باعث جهش و موتاسیون در سلول های کبدی شده و احتمال سرطان را زیاد نماید .


طبقه بندی آفلاتوکسین ها :
افلاتوکسین ها بصورت B( B1 , B2 ) ،M ( M1 , M2 ) و G (G1 , G2 ) و زیر نوع های وابسته به آن موجوداند که می توان با کروماتوگرافیک فلورسنت آنها را متمایز نمود. M1 و M2 از مشتقات B1 هستند و دوره وقوع نسبتا کوتاهی دارند. B1 نسبت به سایرین بارزتر پیدا شده و میزان سمیت آن بیشتر از انواع دیگر می باشد ، از این رو در مورد حد مجاز باید مورد ارزیابی قرار گیرد.
مهمترین مایکوتوکسینهای صنعت طیور شامل ؛ آفلاتوکسین ، اوکراتوکسین ها ، میتوکسینها ( دی اکسی نیوالنول – DON ( ، زرالینون و اووسپورین و ۲ – T توکسین ها هستند. آفلاتوکسین نام عمومی گروهی از ترکیبات مشابه شیمیایی هستند که شامل ۱B ، ۲ B ، ۱G ، 2G بوده و توسط قارچهای پارازیتی فلاوس (Flavus) از جنس آمپرتریلوس تولید می شوند.

میزان شیوع سموم آفلاتوکسینی در خوراکهای طیور از انواع سموم دیگر بالاتر هستند. این سموم علاوه بر کنجاله بادام زمینی در کنجاله تخم پنبه ، سویا ، ذرت ، جو ، گندم و یولاف پیدا می شود. اعتقاد بر این است که تمامی پرندگان اهلی نسبت به آفلاتوکسین حساسیت دارند ولی در میان طیور ، اردک ها شدت حساسیت بیشتری به آفلاتوکسیکوز دارند، زیرا آنزیم های میکروزومی کبدی که آفلاتوکسین ها را متابولیزه به محصولات مضر می نمایند، باعث مسمومیت حاد می گردند. عموما گروه های سنی جوان نسبت به گله های بالغ ، حساس تر می باشند. گروه بوقلمون و جوجه اردک ها نسبت به آفلاتوکسیکوز حساسیت بیشتری دارند ، جوجه های گوشتی حساس تر از جوجه های تخمگذار و نیز جوجه خروس ها از ماده ها مستعد تر هستند. ظاهرا\" حتی در میزان حساسیت به آفلاتوکسین تفاوتهای نژادی و سویه ایی وجود دارد.

پرندگان علاوه بر کاهش وزن بدن و ضریب تبدیل خوراک علائم گسترده ای از جمله بزرگ شدن کبد ، طحال ، لوزالمعده ، کوچک شدن بورس ، بی رنگ شدن تاج ، ساق پا و مغز استخوان را نشان می دهند. در مطالعه نشان داده شده است که آفلاتوکسین با کاهش آنزیمها و اسیدهای صفراوی مورد نیاز هضم چربی ، مانع از هضم چربی توسط جوجه های گوشتی می شوند. آفلاتوکسین در جوجه های گوشتی بصورت یک سم کبدی عمل می کند. مسمومیت کبدی با افزایش در سطح لیپید کبد و همچنین اختلال در ساخت پروتئین کبدی انعکاس می یابد. مسمومیت کبدی باعث ایجاد بیماری های شدید انعقاد خون و کم خونی می شود. آفلاتوکسین باعث افزایش میزان حساسیت جوجه های گوشتی به کبود شدن عضلات در طول مدت جابجایی پرنده های زنده و عمل آوری آنها می شود. ارتباط آفلاتوکسین با ایجاد کوفتگی در جوجه های گوشتی خیلی بالا می باشد. مشخص شده است که این کوفتگی در غلظت های آفلاتوکسین پایین تر از ۱۰۰ قسمت در میلیون در خوراک اتفاق می افتد. و سطح آفلاتوکسین خوراک که باعث کوفتگی می شود بسیار پایین تر از سطوح متوقف کننده رشد می باشد. کبد چرب در جوجه های گوشتی می تواند از مصرف مقادیر بسیار پایین آفلاتوکسین بوجود آید. مصرف آفلاتوکسین خوراک توسط مرغان تخمگذار می تواند موجب کاهش تولید تخم مرغ می شود و باعث وقوع کبد چرب می شود.








اثرات جانبی آفلاتوکسین ها شامل :
1- کاهش راندمان تولید گوشت و تخم مرغ وافزایش اسیب پذیری دربرابر بیماری ها
2- کاهش میزان رشد کیفیت لاشه
3- کاهش وزن تخم مرغ تولیدی
4- تضعیف سیستم ایمنی که منجر به افزایش احتمال بروز کوکسیدوز ، عفونت خون حاصل از کلی باسیل ها و بیماری سالمونلا می شود
5- کاهش تیتر آنتی بادی خون و عدم پاسخ مناسب به واکسیناسیون
6- افت مصرف خوراک و یا توقف کامل آن
7- افزایش بروز مشکلات پا
8- سندرم افتادگی بال
9- افزایش مرگ و میر

اثر آفلاتوکسین بر روی مقاومت و سیستم ایمنی :
اینکه آفلاتوکسین ها مقاومت و ایمنی ذاتی پرندگان را کاهش می دهند هنوز کاملا" مشخص نشده است ولی با مصرف آفلاتوکسین ، حساسیت به تعدادی از بیماری های عفونی مانند سالمونلایی و کوکوسیدیوز تشديد می شود. گزارش شده است که تغذیه آفلاتوکسین به طیور باعث کاهش آنتی بادی و عکس العمل های با واسطه سلولی می شود که این باعث شیوع شدید بیماری حتی بعد از انجام واکسیناسیون می شود. به نظر می رسد اثرات آفلاتوکسین بر روی انواع بافتهای لمفاتیک بدن به منظور مصرف بستگی دارد. در سطوح متوسط (B ، ۱۰/۵قسمت در میلیون ) باعث کوچک شدن تیموس می شود ولی بورس تحت تأثیر قرار نمی گیرد ، ولی در روزهای بالاتر ( ۱۰ – ۵/۲ قسمت در میلیون ) باعث کوچک شدن تیموس و بورس می شود.
به طور خلاصه ، آفلاتوکسین ها توانایی مرغها را جهت ساخت پروتئینها کاهش می دهند و بنابراین ساخت آنتی بادیها نیز کاهش می یابد. که این منجر به تولید غلظت آنتی بادی پایین در صورت مصرف آفلاتوکسین قبل ، در طول و بعد از تجویز آنتی ژن یا قرار گرفتن در معرض آلودگی خواهد شد. مصرف آفلاتوکسین باعث کوچک شدن بورس در تیموس می شود. بافتهای لمفاتیک عمده مانند بورس و تیموس جهت توسعه سیستم ایمنی در بدن مورد نیاز می باشد. بنابراین به خاطر اثر آفلاتوکسین ها بر روی این بافتها ، کمبود ایمنی یا واسطه سلولی و مزاجی در مرغها دیده می شود. مسمومیت با آفلاتوکسین ها باعث اختلال در تولید عکس العمل ایمنی به عفونتهای بیماری گامبورو ، بیماری نیوکاسل ، بیماری مارک آلودگی با سالمونلا و کوکسیدیوز می شود. بعلاوه مسمومیت با آفلاتوکسین حتی در صورت عالی بودن کیفیت واکسن و مناسب بودن روش واکسیناسیون منجر به بروز اشکال در واکسن می شود.
آفلاتوکسین با ویتامینهای محلول در چربی تداخل می کنند آفلاتوکسین ها ذخایر کبدی ویتامین A را کاهش داده و احتیاجات غذایی ویتامین D3را به ازای هریک قسمت در میلیون آفلاتوکسین در جیره به میزان ۶۱/۶ واحد بین المللی در کیلوگرم جیره افزایش می دهند. در حالت مسمومیت آفلاتوکسینی احتیاجات ویتامینی ، پروتئینی و تعدادی از اسیدهای آمینه مرغها بطور کلی افزایش می یابد. نشان داده شده است که اضافه کردن مکمل متیونین به جیره طیور در بالاتر از مقادیر احتیاجات تعیین شده توسط NRC کاهش رشدی را که معمولا" در طول مدت مسمومیت آفلاتوکسینی مشاهده می شود ، کمتر می کند.
یکی دیگر از مایکو توکسینها سیترنین است که یک سم کلیوی می باشد که علائم آن با کاهش رشد ، کاهش مصرف خوراک و افزایش مصرف آب تشخیص داده می شود. افزایش مصرف آب با اسهال شدید همراه می باشد. اثرات درجه حرارت ، رطوبت و اسید پروپیونیک را بر روی میزان رشد کپک روی ذرت و تولید سیترنین متعاقب آن مورد مطالعه قرار گرفت. نتایج نشان داد که درجه حرارت عامل عمده تعیین کننده مقدار کپک در ذرت می باشد. در هر سطح رطوبتی مورد مطالعه ( ۱۰ ، ۱۵ و ۲۰ آب اضافه شدن ) رشد کپک در نمونه های کشت شده در درجه حرارت اتاق بالاتر از نمونه هایی بود که در درجه حرارت پایین تر قرار داده شده بودند. مؤثر بودن اسید پروپیونیک به مقدار رطوبت ذرت وابسته بود، با افزایش مقدار رطوبت ذرت به اسید پروپیونیک بیشتری جهت جلوگیری از رشد کپک و تولید سم نیاز بود.
از مایکوتوکسین دیگر در صنعت طیور اوکراتوکسینها می باشند كه اندام هدف آن کلیه می باشد. این سم در ذرت ، جو ، یولاف ، بادام زمینی دیده می شود. میزان مسمومیت اوکراتوکسین در جوجه ها بیشتر از سموم ۲ – T یا آفلاتوکسین می باشد، حداقل میزان بازدارنده رشد اوکراتوکسین در جوجه های جوان گوشتی ۲ قسمت در میلیون می باشد. در حالیکه این میزان در مورد آفلاتوکسین برابر ۴/۲ و در ۲ – T برابر با ۴ قسمت در میلیون می باشد. در جوجه های گوشتی آثار پاتولوژیکی شامل از دست دادن شدید آب بدن ، لاغری مفرط ، خونریزی پیش معده ، نقرس احشاء همراه با رسوبات سفید رنگ اورات در سرتاسر حفره بدنی و اندامهای داخلی می باشد. زیرا اوکراتوکسین یک سم کلیوی بوده و اعمال کلیه را از طریق پاره کردن مجاری نزدیک مختل می کند. آسیب کلیوی با واسطه عوامل مسموم کنند ، کلیه منجر به افزایش فشار خون می شود. اوکراتوکسین نیز در کبود شدن جوجه های گوشتی همانند آفلاتوکسین دخیل می باشد و اثرات آن نیز طولانی تر می باشد. اوکراتوکسین باعث کاهش مقاومت استخوان و لاستیکی شدن استخوان می شود که در ارتباط با افزایش قطر استخوان ساق و احتمالا" کاهش معدنی شدن بافت استخوان می باشد. نشان داده شده است که اوکراتوکسین نیز سیستم ایمنی طیور را تحت تأثیر قرار می دهد. کاهش اندازه اندامهای لمفوئید ( بورس ، تیموس و طحال) نیز بعد از تغذیه سم مشاهده گردیده است. پیشنهاد شده است که مقدار اوکراتوکسین خوراک در حد امکان بایستی پایین نگهداری شود. زیرا از تجمع آن در بافتهای طیور و اثرات سرطان زایی آنها نمی توان چشم پوشی کرد.

چگونگی رشد ونمو آفلاتوکسین در خوراک :
حمله قارچی و تولید آفلاتوکسین در غذا ممکن است در طول مدت قبل از برداشت محصول و یا بعد از آن در سطح مزرعه ، در طول مدت ذخیره ، حمل و نقل ، در جریان فراوری مواد خوراکی و همچنین در ظرف های خوراک دهی صورت پذیرد که سبب کاهش ارزش غذایی مواد خوراکی می گردد و در اثر صدمه به ترکیبات نیتروژنی لیپیدی موجود در خوراک ، می تواند مقدار پروتئین ، انرژی و ویتامین های خوراک را کاهش دهد . دمای بالا ( قارچ در دمای کمتر از 7.5 درجه سانتی گراد و بیشتر از 49 درجه سانتی گراد قادر به رشد نمی باشد ) رطوبت ( در اجزای جیره نباید بیش از 14.5 درصد باشد ) و باران های غیر فصلی ، برخی از فاکتور هایی هستد که در مناطق استوایی باعث رشد قارچ و تولید سم آفلاتوکسین می شوند . افزایش میزان رطوبت از 8 به 12 درصد در غلات ممکن است منجر به تقویت رشد و نمو قارچی شود .

روش هاي جداسازی و تخمین آفلاتوکسین:
1- روشTLC تشخیص لایه ها ی نازک با توجه به سرعت مواد رنگی (کروماتوگرافی )
2- روش تشخیص مایع با قابلیت بالا ( کروماتوگرفی ) HPLC برای اندازه گیری دقیق انواع آفلاتوکسین در نهاده های جیره غذایی طیور . سیسستم HPLC پیشرفته ترین سیستم روش شناسایی مواد در حد بسسیار اندک ( ppt , ppb ) در حال حاضر تنها روش مورد قبول آزمایشگاهی رفرانس بین المللی برای اندازه گیری دقیق سموم در مواد و جیره غذایی همچون سموم خطرناک انواع افلاتوکسین در مواد غذایی و جیره طیور است که با استفاده از این سیستم میزان آلودگی مواد اولیه جیره غذایی طیوربه آفلاتوکسین قابل اندازه گیری می باشد.
3- کروماتوگرافی با ستون کوچک
4- افلاتوکسی سنج
5- روش ELISA یا جذب ایمنی آنزیم های اتصال دهنده . روش الیزا رایج ترین روش های تشخیص غربالگری سرولوژی برای تعیین تیتر آنتی بادی مادری ، آنتی بادی استحصالی واکسن و تیتر عفونت با عوامل مختلف ویروسی و باکتریایی در نمونه های فارمی در سراسر جهان می باشد . در این روش این امکان فراهم می آید که اولا بدون نیاز به جداسازی عامل بیماریزا تا حد زیادی به بروز عفونت با عامل پاتوژن بصورت کلینیکال یا ساب کلینیکال در گله پی برد ثانیا تیتر آنتی بادی استحصال شده از واکسیناسیون را ارزیابی نمود و ثالثا از تیتر آنتی بادی مادری جوجه ها بطور دقیق اطلاع حاصل نمود
6- تکنیک جاذب انتخابی ستون کوچک (SAM )
)در میان این روش ها ، روش های HPLC ، ELISA و SAM معتبر تر می باشند و دقت ELISA تستی مناسب تر در این زمینه می باشد ، از این جهت که ساده تر ، دقیق تر و از نظر اقتصادی مقرون به صرفه تر بوده و همچنین می توان دسترسی سریع و مناسب به آن داشت .)

مدیریت و ممانعت از عمل مایکوتوکسینها :
کنترل رشد و تولید مایکوتوکسینها در تولیدات دامی خیلی مهم می باشد. کنترل رشد مایکوتوکسینها در خوراک می تواند به صورت ذیل صورت گیرد:
۱. نگهداری رطوبت پایین
۲. استفاده از خوراک تازه
۳. تمیز کردن لوازم
۴. استفاده از ممانعت کننده هاغلات و دیگر غذاهای خشک می باید در رطوبت ۱۴ درصد یا پایین تر برای جلوگیری از رشد مایکوتوکسینها نگهداری می شوند.

کنترل رطوبت :
رطوبت به تنهایی مهمترین فاکتور در تعیین سرعت رشد مایکوتوکسینها در خوراک می باشند. رطوبت موجود در خوراک از سه منبع تأمین می شود.۱- رطوبت اجزای خوراک ۲- رطوبت مراحل عمل آوری خوراک ۳- رطوبت محیطی که خوراک نگهداری یا انبار می شود. کنترل درصد رطوبت خوراک زمانی موفقیت آمیر خواهد که رطوبت هر سه منبع تأمین کننده کنترل شود.
ذرت و دیگر غلات منبع اصلی رطوبت خوراک هستند و اولین قدم مهم در کنترل رطوبت خوراک ، کنترل آن در محیطی که غلات قرار دارند باشد. هوا در این سالها خیلی مرطوب هستند و خوراکی که در آغاز رطوبت خیلی پایینی داشتند زمانی که در این محیط مرطوب قرار می گیرند رطوبت آنها افزایش خواهد یافت. رطوبت این سالنها ( محیط ) می باید بوسیله تأمین تهویه کافی کنترل شود.
برای رشد و تولید مایکوتوکسین در خوراک زمان لازم است. بنابراین مهم است که خوراکی که زمان استفاده تحویل گرفته می شود تازه باشند. عموما" خوراک برای بیش از ده روز نباید تهیه شود و طی این مدت باید به مصرف برسد. مدیریت سیستم تحویل خوراک ( خوراک دهی ) خیلی مهم است. در بررسی فارمهای پرورشی طیور که دارای عملکرد ضعیف تری بودند متوجه شدند که خوراک زیادی در داخل دانخورهای آنها باقی می ماند. در یکی از این فارمها، خوراک دارای بیشترین مقدار رطوبت و بالاترین تعداد کپک بوده. دانخورهایی که همیشه پر از خوراک است ، این خوراک نسبت به خوراکی که در تانکهایی نگهداری خوراک می باشند دارای تازگی کمتری می باشند. حیوانات تمایل دارند که در ابتدا خوراک لایه بالایی را مصرف کنند و خوراک لایه پایینی دانخوریها باقی خواهد ماند. و فرصت های بیشتری را برای رشد کپک فراهم می کند. برای حل این مشکل ، سیستم دانخوری می باید هفتگی قطع شود سپس حیوانات مجبور خواهند بود همه خوراک دانخوریها را مصرف کنند.

انواع ممانعت کننده های قارچها:
استفاده از ممانعت کننده های شیمیایی قارچها عملی خوب در صنعت خوراک می باشد. به هر حال ممانعت کننده های قارچها یکی از چندین روش مورد استفاده در مراحل کامل کنترل رشد قارچها می باشد ، البته نباید در حد زیادی به آنها اعتماد کرد. آفلاتوکسین ها را نمی توان کاملا حذف نمود ، اما فرد به جهت اینکه منجر به ضرر های اقتصادی نشود ، باید سطوح آن را کاهش داد.

1- ترکیبات اسیدهای اورگانیک ( آلی ) ( برای مثال ، پروپیونیک ، سوربیک ، بتروئیک و اسید استیک)
2- نمک های اسید های اورگانیک ( آلی ) ( پروپیونات کلسیم و سوربات پتاسیم )
3- سولفات مس اشکال مایع یا جامد ممانعت کننده ها که به طور یکنواخت در تمام خوراک توزیع شوند به خوبی جواب می دهد. عموما" شکل اسید ممانعت کننده های قارچها نسبت به کمک های اسیدی فعالیت بیشتری دارند.
(ماده شیمیایی که اکنون در بازار ایران هم وجود دارد پروپیونات کلسیم است این ماده دارای خاصیت ضد قارچی خوبی است که به تعداد 1 الی 4 کیلو گرم به هر تن غذای طیور اضافه می شود. این ماده بر روی سالمونلا نیز موثر است.)
فاکتور های زیادی ، کارآیی ممانعت کننده های قارچ را تحت تأثیر قرار می دهد. توجه و دقت درست به این فاکتورها می تواند بسیار سودمند باشد. سطح داخلی هر اجزای خوراک می باید با ممانعت کننده در تماس باشد. ممانعت کننده می باید در اجزای خوراک نفوذ کند. برای اینکه قارچهای داخلی محدود خواهند شد. اندازه ذرات برای ممانعت کننده شیمیایی قارچها می باید کوچک باشد برای اینکه خیلی از ذرات خوراک امکان تماس با ممانعت کننده ها را داشته باشند. عموما" ذرات کوچکتر ممانعت کننده ها بیشتر کارآیی دارد.
اجزای خوراک ممکن است اغلب عملکرد ممانعت کننده قارچها را تحت تأثیر قرار دهد. پروتئین یا مکمل های معدنی ( به عنوان مثال کنجاله سویا ، پودر ماهی ، ضایعات طیور ) منجر به کاهش کارآیی اسید پروپیونیک می شود.این موادها می توانند اسیدهای آزاد را خنثی کنند و آنها را به نمک های مطابقشان تبدیل کند که فعالیت آنها به عنوان ممانعت کننده ها کمتر است. چربی جیره فعالیت اسیدهای اورگانیک را افزایش می دهد که شاید بواسطه افزایش نفوذ شان درون اجزای خوراک می باشد. فاکتورهای ناشناخته ای در ذرت غالبا" کارآیی ممانعت کننده های اسید آلی را تغییر می دهد.
استفاده گسترده خوراک پلت شده در صنعت خوراک با استفاده از ممانعت کننده های قارچها سودمند تر خواهد بود حرارت که خوراک را در طول پلت تخریب می کند، موجب افزایش کارآیی اسیدهای آلی می شود. عموما" دمای بالاتر پلت کارآیی ممانعت کننده را بیشتر می کند.

سولفات مس:
کارآیی مس به عنوان ممانعت کننده قارچها مختلف است. اگر چه سولفات مس در چیره ها بهبود شدن بدن و ضریب تبدیل در جوجه های گوشتی را نشان داده است ، ولی سطوح و یا در مس ممکن است برای حیوانات جوان سمی باشد و در محیط تجمع پیدا می کند. به علاوه ، تحقیقات اخیر نشان داده که تغذیه سولفات مس به طیور موجب تشکیل ضایعات دهانی مشابه آنهایی که توسط بعضی از مایکوتوکسینها ایجاد می شود ، می گردد.

در میان روش های مختلف سم زدایی موارد زیر دارای کاربر د عملی هستند :
1- در معرض نورخورشید قرار دادن
2- استفاده از جاذب های سم (هیدرات آلومینو سیلسکات سدیم کلسیم ( HSCAS )،زئولیت )
3- استفاده از تکنیک رقیق کردن ، به عبارت دیگر مخلوط نمودن با خوراک با کیفیت خوب جهت پایین آوردن سطح آفلاتوکسین در حد مجاز
4- مخلوط نمودن با آمونیاک
5- تعدیل سازی جیره ای
6- افزلیش متیونین و میزان سلنیوم خوراک
7- افزیش ویتامین های K ، E،D ،A و B – Complex
8- استفاده از دارو های مقوی برای کبد در میان روش های پیشنهادی و استفاده از مخلو ط های مهار کننده ی قارچی و متصل شونده به سم ها متداولتر و از نظر اقتصادی و عملی روشی ماندنی تر می باشند

عالی بود.جامع و کامل.
خسته نباشی دکتر

خواهش ميكنم. خالي از اشكال نيست

سلام عالی بود و مفید
یک سوال چرا باید به پرندگان آفلاتوکسین داده بشه بااینکه باعث تشدید بیماری میشه البته اگر درست متوجه مطلب شده باشم!!!!!!!!!!!

خانوم مهندس مایکوتوکسین که سم ناشی از رشد بعضی قارچ هاست، در تغذیه طیور مطلوب نیست و مایکوتوکسیکوزیس به عنوان یک بیماری تغذیه ای محسوب میشه. در واقع ما مایکوتوکسین نمیدیم به طیور. قارچ که یه فرصت طلب هست اونرو تولید میکنه در خوراک مورد استفاده

ممنون کاملا متوجه شدم