در حیوانات اهلی میزان باروری به مسائل مختلفی ارتباط دارد که بعضی از آنها منشا ژنتیک داشته و گروهی دیگر به شرایط محیط مربوط می شوند.در مورد اکثر حیوانات اهلی تحقیقات وسیعی درمورد نحوه ی عمل و کارایی سیستم باروری آنها انجام شده در حالی که متاسفانه در مورد شتر تا کنون تحقیقات جامعی صورت نگرفته است. وت پارس شما را به مطالعه این مطلب در ادامه مطلب دعوت می کند.
کالبد شناسی و فیزیولوژی تولید مثل در شتر نر
بیضه های شتر نر در عقب در ناحیه ی میان دو ران قرار گرفته و از این نظر مشابه سگ و خوک می باشد و غلاف بیضه ها جدا از یکدیگر می باشند.غلاف بیضه شتر معمولا به وسیله دم حیوان پوشیده می شود ولی در حالت ایستاده قابل رویت است.این غلاف حالت محدب داشته و دارای پوشش مویی پراکنده ای می باشد و بیضه ها به وسیله یک فرورفتگی کوچک در وسط از هم جدا شده اند.در مورد ساختمان بیضه های شتر اگر چه گفته می شود تا حد زیادی شبیه بیضه های اسب است ولی اگر دقیق مطالعه شود در جزئیات دارای تفاوت های زیادی است.بیضه شتر تخم مرغی شکل بوده و در حیوان 3 ساله حدود 7-10 سانتی متر طول و 80-100 گرم وزن دارد.ضمنا بعضی از محققان اعلام داشته اند که اندازه بیضه شتر در فصل جفت گیری نیز افزایش می یابد.
کالبد شناسیی و فیزیولوژی تولیدمثل در شتر ماده
در این قسمت تخمدان ها،مجاری دستگاه تناسلی و اعضای تناسلی ماده وجود دارد و دستگاه تولید مثل شتر مشابهت هایی با اسب دارد.تخمدان های شتر های ایران که توسط محققین اندازه گیزی شده است به وزن 10 گرم میرسد.جسم زرد در شتر به طور نرمال فقط در دوره ی آبستنی مشاهده می شود.مطالعات انجام شده به وسیله ی اکثر محققین نشان می دهد که تخمک گذاری در شتر در تخمدان چپ بیشتر است و ابستنی این حیوان به میزان 99% در طرف چپ صورت می گیرد.در شترها دوقلو زایی و چند قلو زایی به ندرت دیده می شود.ضمنا ثابت شده است که در شتر مانند گربه و خرگوش عمل تخمک گذاری پس از جفت گیری اتفاق می افتد.رحم شتر شکل دوشاخه داشته و اندام بزرگی است و وزن آن بسته به دوره ی فحلی و زمان اندازه گیری متفاوت است.کل رحم شتر همانند گاو دارای چین های مخاطی است که در سه یا چهار ردیف قرار گرفته اند.
مجرای گردن رحم کوتاه بوده و طول آن 3.5 سانتی متر و قطر آن 5.5 سانتی متر می باشد و دهانه خروجی آن بزرگ است و به قطر 3.5 سانتی متر میرسد.مهبل شتر عضو قرمز رنگی است که حالت ارتجاعی داشته و طول آن 30-35 سانتی متر می باشد و دارای پوششی از چین های مخاطی می باشد.در این عضو چین های طولی و عرضی مشاهده می شود که چین های عرضی بیشتر مشهود هستند و با پیشرفت دوره حاملگی وزن رحم باعث کشیدگی این چین ها به طرف خارج می شود.
طول فرج در شتر حدود 8 سانتی متر می باشد و ته کیسه زیر مجرای ادراری در قسمت قدامی آن قرار دارد که در بالای آن منفذ خروجی مجرای ادرار واقع شده است.
بلوغ جنسی و سن جفت گیری شتر
سن بلوغ شتر از همه ی دامهای اهلی بالاتر بوده و بلوغ از سه سالگی آغاز می شود.ولی رسیدگی کامل و زمان استفاده از آن جهت جفت گیری معمولا در نرها 4 سالگی و در ماده ها 5 سالگی است.زمان ابستنی در شتر 390-370 روز بوده که در صورت تغذیه مناسب و شرایط معمولی کشور که می توان نامناسب نامید هر دوسال یک بچه و به طور متوسط در طول عمر خود 7تا9 دیلاق می تواند به دنیا بیاورد.بسیاری از شتر های ماده تا سن 20 سالگی هم بارور می شوند.
شتر های نر معمولا زودتر از سن 6-7 سالگی برای جفت گیری استفاده نمی شوند.میل جنسی در مدت معینی ظاهر می گردد و نحوه بروز آن تا حدودی تحت تاثیر سن و تغذیه می باشد.در موقع میل جنسی ارزش باری شتر نر کاهش می یابد.زیرا دام اشتهای خود را از دست داده و گاه گاه اثار اسهال در آن ظاهر شده و رفتار غیر عادی از خود نشان میدهد.
فحلی در شتر ماده
شتر ماده پس از اینکه به بلوغ جنسی رسید به طور مرتب و بدون محدودیت در فصل مشخصی فحل می شود.در کشور ما، فصل جفت گیری در فصول سرد سال می باشد.مدت فحلی شتر در حدود 4-6 روز طول می کشد و اگر شتر نر وجود نداشته باشد فحلی ممکن است تا دوهفته نیز ادامه داشته باشد ولی اگر جفت گیری در روز اول انجام شود فحلی سه روز بعد از بین می رود.
شانس آبستنی بیشتر در جفت گیری های اوایل مدت فحلی بوده و هرچه به اواخر آن نزدیک می شویم احتمال آبستنی کمتر می شود.در فصل جفت گیری شتر معمولا 5 بار فحل می شود.
در طوی دوره فحل دام ماده،تغییرات اناتومیک و عصبی تواما مشاهده می شود.در این موقع دام حالت بی قراری داشته و به طرف دام های نر جلب می شود و مرتبا سر و صدا می کند.فرج آماس کرده و از آن ترشحاتی خارج می شود و از این ترشحات بوی بدی به مشام می رسد که از فاصله دور قابل حس است و همین بو باعث جلب شتر نر به طرف ماده های فحل می گردد.شتر ماده در این حالت عصبی بوده و سعی میکند از حمل بار خودداری نماید.
مستی شتر نر
این حیوان که در غیر فصل جفت گیری کاملا آرام و متین است در موقع فعالیت جنسی رفتار آن به کلی عوض گردیده و بسیار عصبی می گردد و ممکن است در صورت مزاحمت با دهان خود یا پاها ضربه سختی به مزاحمین خود بزند.اغلب بین شتر های نر در این فصل نزاع و درگیری های سختی در می گیرد که ناشی از تحریکات جنسی است و ممکن است صدمات جبران ناپذیری به یکدیگر وارد سازند و به این علت در فصل جفت گیری بایستی نرها از همدیگر جدا سازند.شترهای نر قبل از جفت گیری بایستی در وضع جسمانی خوبی باشند.شتر نر موقع تحریک دهانش پر از کف شده،پاها را باز و سر را به عقب خم میکند،دم خود را مرتبا روی قضیب می زند و از مجرای قضیب ادرار به شدت خارج می شود،در این فصل مایع سیاه رنگ و بدبویی که به وسیله ی غدد اکسی پتیال ترشح میشود که با مالش پشت شتر به اشیا محوطه،سلطه هر شتر پخش شده و محوطه اختصاصی را مشخص می کنند.همچنین پرده ی شراع النحک را مرتبا از دهان خارج می نماید.(پیله زدن).زمان جنسی از اوایل زمستان شروع شده و با آغاز گرما خاتمه می پذیرد.موضوع جالب در شترهای نر آن است که بیضه ها در دوران فعالیت جنسی بزرگتر می شوند.

عملیات جفت گیری
عمل جفت گیری معمولا با نزدیک شدن دو حیوان به یکدیگر و سائیدن گردن به هم شروع می شود.در این موقع حیوان نر به بوئیدن واژن حیوان ماده پرداخته و حیوان ماده را در ناحیه پشت یا کوهان گاز می گیرد.به طوری که گاهی این عمل ممکن است منجر به خون ریزی شود.بیشتر اوقات حیوان نر ماده را ترقیب کرده و پس از خسته کردن آن را برای جفت گیری تسلیم می نماید.در این حالت شتر نر ماده را وادار به نشستن روی زمین میکند و دام ماده نیز به خصوص اگر در حالت فحلی باشد به سادگی این وضعیت را می پذیرد.در این موقع شتر نر ،ماده با دستهایش گرفته و در حالی که پاهای عقبش را جمع نموده و بیشتر وزن آن روی قسمت عقب بدن تکیه دارد عمل جفت گیری را انجام می دهد.
در یک جفت گیری انفرادی دام نر ممکن است سه یا چهار بار عمل جفت گیری را انجام دهد.عمل جفت گیری دو حیوان نر و ماده ممکن است دوازده الی سی دقیقه و یا گاهی تمام روز طول بکشد.در موقع جفت گیری شایر شترهای موجود در گله معمولا به دور حیوان در حال جفت گیری اجتماع می نمایند.در پایان جفت گیری حیوان نر و ماده صداهایی از گلو خارج ساخته و دهان دام کف می نماید.شتر های نر در اوج فصل فحلی قادرند با سه شتر ماده و گاهی بیشتر جفت گیری نمایند.
آبستنی شتر
دوره آبستنی شتر در ایران معمولا یک سال می باشد.شتر ماده آبستن در صورتی که دام نر برای جفت گیری به آن نزدیک شود دم خود را به طریقی مخصوص جمع می کند و فرار می کند.قابل اعتماد ترین راه برای تست آبستنی تست وکتومی می باشد و روش دیگر لمس کردن آن از خارج و در طرف راست شکم است.

زایش
پانزده روز قبل از زایمان پستان شتر پر از شیر می شود.قریب الوقوع بودن زایش در شتر با شل شدن لیگمان ها و عضلات ارگان های تناسلی آغاز می شود که در نتیجه آن دو فرورفتگی در دو طرف دم حیوان ظاهر می شود.دام حالت خستگی پیدا می کند و اطراف واژن خون جمع شده و آماس می نماید.به نظر می رسد دردهای زایمان در حیوان شدت چندانی ندارد ولی بین سه الی پنج ساعت قبل از زایمان رفتار های حیوان دچار اغتشاش شده و حیوان مرتبا روی زمین خوابیده و یه طور کامل تغذیه نمینماید.
دردهای زایمان در شتر اولین مرحله از سه مرحله زایمان می باشد که عبارتند از: مرحله ی دردهای زایمان،مرحله زایش و بالاخره مرحله خروج جفت از شکم ماده.
مرحله زایش در شتر یک کوهانه حدود 25 دقیقه و در شتر دو کوهانه 40 دقیقه می باشد.دلیل این اختلاف ممکن است بزرگ بودن دیلاق شتر دوکوهانه باشد.سومین مرحله زایمان حدود 15 دقیقه تا یک ساعت به طول می انجامد.ولی در بسیاری از اوقات ممکن است،جفت نیز همزمان با دیلاق خارج شود.
زایمان شتر معمولا در حالت خوابیده و گاهی اوقات در حالت اسیتاده می باشد.میزان مایعات رحمی شتر در موقع زایمان حدود 9 لیتر می باشد.شتر ماده پس از انجام زایمان فورا بلند می شود و روی پاهای خود می ایستد و به وسیله ی همین عمل بند ناف پاره می شود.دیلاق غالبا با سر و دو دست به دنیا می اید.
شتر دیلاق خود را نمی لیسد و از این جهت باید آن را خشکانید و تا چند روز رویش جل انداخت،شتر های ماده در دوماه آخر ابستنی و حدود سه هفته پس از زایش باید تحت مراقبت بیشتری قرار گرفته و از تغذیه بهتری برخوردار باشند
رشد جنین
به نظر می رسد،که نحوه ی تغذیه مادر در مورد شتر اثر مهمی در رشد جنین داشته باشد.به طوری که عدم تغذیه کامل مادر در دوران جنینی ممکن است باعث ازدیاد احتمال سقط جنین شود.جفت از نوع Epithelio chorial و Diffuse بوده و از این نظر شبیه اسب و خوک است.در شتر یک پرده جنینی اضافی وجود دارد و این پرده در اصل از بافت اپیدرمی بوده و تمام بدن جنین به استثنای لب ها، واژن ، قسمت جلوی آلت تناسلی نر ، مخرج ،ناف ، سر پستانک ها و سم ها را می پوشاند و به همین دلیل تمام حفره های بدن در معرض مایعات رحمی قرار داشته در حالی که بقیه بدن از آن کاملا جدا می باشد.علل افزایش فاصله بین دو زایش در شتر
افزایش فاصله بین دو زایش در شتر دلایل مختلفی دارد که اهم آنها عبارتند از: کوتاه بودن فصل جفت گیری،عدم توانایی شتر نر در جفت گیری تمامی گله،طولانی بودن مدت ابستنی،سقط جنین و به تاخیر افتادن اولین فحلی پس از زایش.به طوری که اولین فحلی پس از زایش گاهی تا یک سال به تاخیر می افتد.اگرچه برخی از شتر های ماده سه ماه پس از زایمان نیز فحل میشوند.البته باید توجه داشت که مسئله تغذیه نقش اساسی و مهمی را ایفا میکند.زیرا در موقع کمبود مواد غذایی عوامل مربوط به نگهداری بدن،رشد و شیر دهی مقدم بر تولید مثل خواهد بود.
معمولا در یک گله یکی از نرها که از دیگران قویتر است،حالت مستی را ظاهر می سازد و شتر نر از 5-7 الی 50-80 ماده را برای جفت گیری جدا می کند،شتر نر سعی مینماید که با اکثر شترهای ماده حتی آن هایی که حالت فحلی را نشان نمیدهند جفت گیری نماید.در نتیجه در اثر فعالیت جنسی زیاد و کمبود اشتها تا پایان فصل جفت گیری،دام نر لاغر شده و وزن آن کاهش می یابد و در ثانی قدرت جفت گیری خود را تا حدی از دست داده.ضمنا وجود اشکالات در خود عمل جفت شدن حیوانات نیز ممکن است باعث کاهش ضیب باروری شود.
نظر به اینکه زایش و جفت گیری شتر تقریبا همزمان است،این خود عامل محدود کننده ای برای جفت گیری تعدادی از شتر های ماده می باشد و حتی در مواقعی که دام سقط جنین می نماید نیز جفت گیری دوباره دام ممکن است تا سال بعد به تاخیر بیافتد.اثرات سوی روش های نادرست نگهداری دام توام با بیماری ها باعث تلفات شدید در دیلاق ها بوده و همچنین در تشدید تلفات قبل از زایمان و سایر عوامل باروری دام نیز اثر می گذارد.در بعضی از موارد به ماده های باردار فرصت استراحت داده نشده و تا موقع زایمان از آن ها کار کشیده میشود که این عمل ممکن است باعث سقط جنین یا به دنیا آوردن دیلاق های مرده و ایجاد مسائلی در تولید مثل حیوان شود.
هم خونی در گله نیز میتواند یکی از دلایل افزایش سقط جنین در این دام باشد.زیرا هم خونی،صفاتی که خاصیت وراثت پذیری آن ها کم است را افزایش می دهد.
ازدیاد اطلاعات دامداران در مورد بهترین موقع جفتگیری دام در طول مدت فحلی (روز اول یا دوم) و جفتگیری دستی ممکن است ،روی ازدیاد درصد باروری اثر مستقیم داشته باشد.شتر ها مهمولا هر دو سال یکبار زایمان می کنند و در بهترین صورت پرورش بعضی از آنها ممکن است هر ساله زایمان نمایند.معمولا درصد زایمان گله های شتر در هر سال از 80-40 درصد تجاوز نمی نمایند.با تغذیه خوب و کافی و روش های نگهداری صحیح و مناسب به طور متوسط می توان هر 5/2 سال ،دو دیلاق گرفت.
با توجه به مطلب فوق کاهش فاصله بین دو زایش در شتر برای ازدیاد تولیدات شتر لازم است،که بایستی تولیدکنندگان برای فائق شدن بر این مشکل سعی و کوشش زیادی به عمل آورند.